مساجد تاریخی شهر تبریز

به گزارش مجله اینترنتی تازه‌های جهان ، تبریز یکی از بزرگترین شهرهای سرزمین ایران، همواره، در گذر تاریخ پر فراز و نشیب خود، به عنوان یکی از شهرهای مهم صنعتی، تجاری، فرهنگی و مذهبی به شمار می رفته است. در برهه هایی از زمان پایتخت حکومت های مختلف بوده است و مردمی از قومیت ها و مذاهب متفاوت را در دل خود جای داده است. اما مردم تبریز از دیرباز یعنی به سال ۱۵۰۱ میلادی شاه اسماعیل یکم هنگام تاجگذاری در شهر تبریز مذهب شیعه دوازده‌امامی را مذهب رسمی ایران اعلام کرد، علیرغم تنوع مذهبی، به عنوان مذهبی ترین مردم ایران شناخته می شوند. مساجد تاریخی با شکوهی که در جای جای بافت قدیمی شهر تبریز هنوز با صلابت تمام استواری خود را حفظ کرده اند گواه همین امر هستند.

مسجد کبود، مسجد جامع، مسجد استاد و شاگرد، مسجد مظفریه، مسجد سید حمزه، مسجد قراملک و … در فصول پر گردشگر از جمله اماکن تاریخی بودند که مورد استقبال و بازدید بسیاری از گردشگران قرار گرفته اند.

مسجد جامع تبریز که به مسجد جمعه نیز معروف است، در ضلع جنوبی صحن مدرسه طالبیه و بین مسجد حجت‌الاسلام و مسجد میرزا اسماعیل خاله اوغلی واقع است و یکی از قدیمی‌ترین ابنیه تاریخی این شهر به شمار می‌آید. تاریخ بنا و نام بانی اولیه آن معلوم نیست. عده‌ای آن را مسجد صدراسلام می‌دانند. پاره‌ای دیگر بنای قدیمی را به دوره سلجوقیان نسبت می‌دهند، در کتاب مرزبان نامه به جامع تبریز اشاراتی شده که مؤید آبادانی و شکوه آن در سنوات ۶۰۷-۶۲۲ در عصر اتابک ازبک بن محمد بن ایلدیگز بوده‌است. مسجد فعلی با طاق‌های رفیع و پایه‌های استوارش از زلزله تبریز در سال ۱۱۹۳ هجری قمری که چند طاق آن شکسته و فرو ریخته توسط احمدخان و پسرش حسنقلی خان دنبلی مرمت گردیده‌است.

مسجد جامع دارای دو ورودی یکی در جانب شمال می‌باشد که از طریق صحن مسجد می‌توان به آن راه یافت و در دیگر از طرف جنوب به کوچه مجاور باز می‌شود. طول مسجد که از جنوب به شمال امتداد دارد ۶۲ متر و در قسمت وسط آن دارای طاق بلند و بزرگی است. ۱۵ متر عرض دارد.

مسجد کبود تبریز از ابنیه زمان جهانشاه قره قویونلو و متعلق به نیمه دوم قرن نهم هجری است که به وسیله جان بیگم خاتون همسر جهانشاه بنا شده و توسط دختر او صالحه خاتون در زمان حکومت سلطان یعقوب آق‌قویونلو مرمت گردیده‌است.

بنای مسجد که بیشتر از نظر کاشیکاری و آمیزش رنگها و داشتن انواع خطوط عالی و اشکال و طرح‌های بدیع مورد نظر ارباب ذوق و معماری است. سردر، دومناره، شبستان و مقبره‌است. سردر رو به شمال واقع شده و دارای ابعاد ۵*۷ متر می‌باشد و از سطح کوچه مجاور به اندازه ۵ پله سنگی که هر یک به درازای ۳ متر و به ارتفاع ۲۰ سانتی متر می‌باشند قرار دارد.

ارتفاع طاق باقی‌مانده سر در زیادتر از ۵/۸ متر است که تماماً از کاشی‌های معرق پر آب و رنگ پوشیده شده‌است. سطح پایه‌های دو طرف با طرح‌ها و اشکال مرکب از گل و بوته و کاشی‌هاذی معرق الوان پوشیده بود که بر روی کتیبه‌های این پایاه عبارات مختلفی با آیات قرآنی نوشته شده‌است.

پس از سردر و دهلیز واقع در پشت آن شبستان بزرگ مسجد به ابعاد ۵/۱۶ متر قرار دارد.

قسمت جنوبی به شبستان کوچکی موسوم به مقبره راه دارد.

این مسجد در خیابان فردوسی تبریز قرار دارد و بنای اولیه آن به وسیله امیرحسین چوپانی ملقب به علاءالدین در سال ۷۴۲ هجری قمری ساخته شده و به نام خان مغول یعنی سلیمان نواره هلاکو موسوم گردید و به همین جهت به اعتبار نام بانی و خان، عده‌ای آن را سلیمانیه و برخی آن را علائیه نامیده‌اند. وجه تسمیه کنونی آن به این علت است که کتیبه‌های داخل و مندرجات دیوارهای خارج مسجد به خط عبدالله صیرفی خوشنویس معروف دوره ایلخانی و یکی از شاگردان وی نوشته شده و به مسجد استاد و شاگرد نیز شهرت یافته‌است بنای مسجد که رو به ویرانی می‌رفت در زمان عباس میرزا نایب السلطنه تعمیر کلی در آن به عمل آمد. تعمیرات دیگری در سال ۱۲۹۵ هجری توسط حاج میرزا محمدعلی اوانسری قراچه داغی و همچنین در سال ۱۳۳۸ از طرف حاج محمد اردبیلی صورت گرفت.

بقعه سید حمزه و مسجد جنب آن در محله سرخاب و جنوب شرقی محل تقاطع خیابان ثقهالاسلام و بازارچه سید حمزه واقع شده‌است. تاریخ بنای نخستین بقعه ۷۱۴ هجری قمری یعنی سال درگذشت سید حمزه‌است. وی سید جلیل القدر به نام ابوالحسن حمزه بن حسن محمد می‌باشد که به شانزده واسطه نسبش به موسی بن جعفر می‌رسد. بنای اولیه در این سال توسط فرزندش سید حسین بر تربت وی احداث گردید.

مجموعه سید حمزه عبارت از صحن نسبتاً وسیعی است که در سمت جنوب آن مقبره و در سمت مشرق و شمال آن محل تدریس و حجرات طلاب علوم دینی قرار دارد در بالای سردر، سنگ نبشته مرمرین دیگری نصب شده که مربوط به زمان قاجار و تاریخ ۱۲۷۹ هجری است و حاکی از مرمت بنا توسط حاجی رستم بیک در این سال می‌باشد.

از جمله تزئینات حرم آئینه کاری زیبای بالای قبر امامزاده‌است که با کتیبه‌ای به خط نستعلیق زینت یافته، چنانکه از متن کتیبه استفاده می‌گردد امیر علی اکبرخانه میرپنجه فرزند پناه الحق پاشاخان و به مباشرت معتمد السلطان عادلخان این آئینه کاری در ماه جمادی‌الاول ۱۳۱۳ هـ ق انجام داده‌است. بقعه دارای سردابه‌ای است که قبر اصلی سید حمزه در آن قرار گرفته‌است. در جانب شرق بقعه سید حمزه گورستان متروکه‌ای قرار داشت که بنا به مندرجات تذکره‌ها و کتب مزارات، قسمتی از مقبره الشعرای معروف محله سرخاب می‌باشد. در این گورستان شعراء فقها و عرفاً و اولیای بسیاری دفن گردیده‌اند که می‌توان به اسدی طوسی، خاقانی، شروانی، ظهیر فارابی، قطران تبریزی، محمد شیرین مغربی، همام تبریزی، سلمان ساوجی، فلکی شروانی، قاضی بیضاوی، قطب الدین شیرازی و استاد و شاعر بزرگ شهریار اشاره نمود. در دو دهه اخیر بناهای معظم و زیبایی به عنوان یاد بود بزرگان فوق از طرف انجمن آثار ملی و … احداث گردیده‌است.

مسجد صاحب‌الامر یا مسجد شاه طهماسب یکی از مساجد قدیمی و کهن شهر تبریز است که در مرکز این شهر واقع شده‌است. این بنا توسط شاه تهماسب یکم ایجاد شده‌است و در آغاز متعلق به‌وی بوده‌است. بعدها با حملهٔ سپاهیان عثمانی به‌ایران، مسجد صاحب‌الامر به‌طور کلی ویران گردید. کاتب چلبی در کتاب «جهان‌نما» در این‌باره می‌نویسد: «در قسمت شرقی میدان صاحب‌آباد متصل به‌جامع سلطان‌حسن، مسجد مزین دیگری وجود داشت که چون بنایش از شاه تهماسب بود، عساکر عثمانی جابه‌جا خرابش کردند.» پس از عقب‌نشینی عثمانیان، این مسجد توسط «میرزا محمدابراهیم» -وزیر آذربایجان در زمان شاه سلطان حسین- مورد بازسازی قرار گرفت.

بنای صاحب الامر مربوط به دوره صفوی است و در تبریز، انتهای خیابان دارئی، خیابان شکلی واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۱۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد صاحب‌الامر در اثر زمین‌لرزهٔ سال ۱۱۹۳ هجری، خسارت فراوانی دید و در سال ۱۲۶۶ هجری، به‌همت میرزا «علی‌اکبرخان» (مترجم کنسولگری شوروی در تبریز)، مورد مرمت قرار گرفت و «مدرسهٔ اکبریه» در یکی از صحن‌های آن ایجاد گردید.

این بنا دارای یک گنبد و دو مناره است که شکل گنبد و مناره‌ها با سایر مساجد تفاوت بسیاری دارد. از زمان شاه تهماسب یکم، تنها دو تاق مرمرین در این مسجد باقی‌مانده‌است که جنبهٔ تاریخی دارند. در کنار یکی از تاق‌ها، سنگ‌نبشته‌ای مرمرین و در بالای تاق دیگری، سورهٔ «الجن» نوشته شده‌است.

امروزه موزه قرآن و کتابت در محل مسجد صاحب‌الامر ایجاد شده‌است.

در اول بازار کفاشان قرار دارد نه ستنون سنگی خوش تراش دارد. گنبدهایش بلند و ضربی است. در زلزله ۱۱۹۳ سقف آن فرو ریخته و بعداً ساخته شده‌است. این کار توسط مرحوم میرزا مهدی قاضی طباطبایی انجام پذیرفته و چون مقبره خودشان در آن جاست به نام مسجد مقبره خوانده شده‌است. مقبره آیت ا… شهید سیدمحمد علی قاضی طباطبایی نیز در همین مسجد قرار دارد.

در جانب غربی بقعه سید حمزه واقع شده‌است. مسجدی بدون ستون و در ابعاد ۸*۲۰ متر دارای گنبدی بزرگ است. تزیینات و نوشته‌های سقف مسجد ( مذهب) هستند. بانی این مسجد ظهیرالدین پسر صدرالدین وزیر آذربایجان است که بقعه و مدرسه سید حمزه را تعمیر و این مسجد را در سال ۱۰۸۷ هجری احداث نموده‌است. این مسجد دارای وقف نامه‌ای است و آخرین بار در ۱۲۹۷ در زمان ناصرالدین شاه دوباره سازی شده‌است.

این مسجد در میدان حسینیه محله قراملک تبریز واقع شده است. با توجه به اینکه کتیبه ای در بنا مبنی بر تاریخ دقیق بنا و نام سازنده آن وجود ندارد اظهار نظر قطعی در مورد تاریخچه بنا مستلزم بررسی باستان شناسی می باشد، ولی با توجه به پلان و مصالح بکار رفته در بنا و مقایسه آن با نمونه‌های مشابه احتمال می دهیم اصل بنا متعلق به دوره قاجاریه باشد، ولی تعمیرها و مرمت‌های گوناگون در دوره‌های بعدی بر روی بنا انجام شده است.

امروزه پس از گذشت هزاران سال از تاریخ تبریز کهن هنوز هم مساجد در این کلان شهر از مهم ترین و اصلی ترین اماکن فرهنگی به شمار می روند و مساجد تاریخی آن به این تعداد محدود نمی شوند.