شکوه تمدن ایرانی را در اینجا ببینید

فاطمه احمدی: تاریخ پزشکی ایران به گذشته‌های دور باز می‌گردد. نخستین مرکز آموزش طب ایران در قرن سوم میلادی (دوره ساسانیان) در دانشگاه معروف آن زمان، جندی‌شاپور برپا شد. اما «دوران طلایی پزشکی ایران» بین سده چهارم تا نهم میلادی بود. در این عصر، چند نفر از برجسته‌ترین پزشکان تاریخ طب جهان از جمله زکریای رازی و ابن سینا پرورش یافتند.

تاثیر این دو پزشک برجسته به مدت بسیار طولانی تا سده هفدهم میلادی تداوم یافت. پزشکی نوین ایران در اواسط قرن نوزدهم میلادی پس از تاسیس دارالفنون در سال ۱۲۶۸ هجری قمری پا گرفت و در سال ۱۳۱۳ خورشیدی با گشایش دانشکده پزشکی دانشگاه تهران شکوفا شد. بنابراین شگفت انگیز  نیست که دانشی با این پیشینه در ایران، صاحب یک موزه تخصصی در تهران باشد.

نمایی از موزه تاریخ علوم پزشکی

صفحه موزه‌گردی این هفته به گشت و گذار در موزه ملی تاریخ پزشکی ایران و آشنایی با شماری از آثار برجسته آن اختصاص دارد.  این موزه در تهران، خیابان کارگر شمالی، بالاتر از چهارراه جلال آل احمد، ورودی  شماره یک پردیس دانشگاه تهران واقع شده است.

‌اسناد پزشکی در کالسکه‌خانه امیرکبیر

بنایی که موزه ملی پزشکی در آن مستقر شده، بنایی است که در دوره ناصرالدین شاه قاجار به دستور میرزا تقی‌خان امیرکبیر ساخته شد و به روایتی کالسکه‌خانه امیرکبیر بوده است. این بنا در تیر سال ۱۳۷۸در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. سپس درسال ۱۳۸۰ با همکاری سازمان میراث فرهنگی و دانشگاه علوم پزشکی تهران، موزه ملی تاریخ علوم پزشکی در آن افتتاح شد. 

همچنین در سال ۱۳۹۱ در سایت موزه‌های دانشگاهی (UMAC) در بین بیش از سه هزار موزه دانشگاهی دنیا، به عنوان اولین موزه دانشگاهی ایران ثبت شد. این موزه از بخش‌های متنوعی تشکیل شده که برخی از آنها عبارتند از بخش دیرین انسان شناسی، مردم‌شناسی، دامپزشکی، چشم‌پزشکی، دندان‌پزشکی، دواخانه نظامی و بخش‌های مربوط به ابزار و اسناد پزشکی از دوران پیش از تاریخ تا دوره معاصر.

‌مومیایی ۹۰۰ ساله بانوی ۶۵ ساله

تکنیک مومیایی در کشور مصر برای بقای جسد به دلیل اعتقاد به «کا» انجام می‌شد. مصری‌ها معتقد بودند که روح انسان «کا» پس از مرگ نیز در بدن وجود دارد ولی در ایران چه در دوران پیش از ورود اسلام که دین زرتشت رواج داشت و چه بعد از ورود اسلام، مومیایی کردن بنابر باورهای مذهبی مجاز شمرده نمی‌شد.

با این حال، نمونه‌هایی از اجساد در ایران یافت شده‌اند که به صورت طبیعی مومیایی شده‌اند. از جمله این شرایط طبیعی می‌توان به درصد بالای نمک موجود در خاک، رطوبت کم محیط و نبود میکروارگانیسم‌ها اشاره کرد. یکی از این مومیایی‌های طبیعی که تقریبا به صورت کامل از تخریب حفظ شده است، مربوط به زنی ۶۵ ساله است که در اطراف یزد پیدا شده و حدودا ۹۰۰ سال قدمت دارد.

‌جمجمه ۵۰۰۰ ساله با آثار جراحی ترپانسیون

امروزه عمل جراحی بدون وسایل و ابزارهای تخصصی و مدرن، داروهای شیمیایی گوناگون و روش‌های خاص جراحی امکان‌پذیر نیست ولی شواهدی در دست است که نشان می‌دهد حدود پنج هزار سال پیش در ایران اعمال جراحی ‌ روی انسان‌ها انجام می‌گرفته که بیانگر دقت و مهارت آنها در تشخیص دقیق بیماری و چیره‌دستی‌شان در انجام عمل‌های جراحی بدون ابزار تخصصی جراحی است. 

یک نمونه از این جراحی‌ها، روی یک دختر ۱۳ ساله در شهر سوخته‌ زابل انجام شده است و نشان می‌دهد که این دختر مبتلا به بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع درون جمجمه) بوده است. مطالعات میکروسکوپی و آزمایشگاهی انجام شده روی این جمجمه در کمال حیرت نشان داده‌اند که بافت‌های جراحی شده در حال ترمیم بوده‌اند و این دختر کاملا بهبود پیدا کرده بود!

از دعا درمانی تا زالو اندازی

بخش مردم شناسی به بازنمایی میراث مردمی ایران در علوم پزشکی اختصاص دارد. یکی از میراث‌های کهن و پر ارج این سرزمین، تجربه‌های ارزشمند مردمی است که در طول هزاران سال برای دور نگه ‌داشتن بیماری‌ها از خود کوشش کرده‌اند و هر نسل چیزی به فرآورده‌‌های نسل پیش از خود افزوده است. بدین ترتیب در هر شهر و دیار، گنجینه‌های بزرگی از تجربه‌های پزشکی در ذهن کهنسالان باقی مانده است. هنوز هستند مردمانی که از خاصیت گل و گیاه محل خود آگاهی کافی دارند و رنج بسیاری از بیماران را با همان گیاهان کاهش می‌دهند. 

جمع‌آوری این تجربه‌ها و روش‌های درمانی کهن از سراسر سرزمین ایران، بی‌گمان باعث حفظ گنجینه‌های بزرگی از فرهنگ ملی خواهد شد. در میان ایرانیان قدیم حفظ صحت بدن شرط اول حفظ سلامت روحی بوده است؛ چندان که در مناجات‌ها و نمازهای‌شان صحت و نیروی تن را پایه‌ اول صحت روح می‌دانستند. طب سنتی در ایران مبتنی بر دو محور اساسی است: اول،اندیشه‌ها و اعتقادات سنتی و باورهای مردم که بیشتر شفاهی است و به آن طب عامیانه می‌گویند و شامل اعمال آیینی مانند دعا درمانی و بیرون راندن نیروهای بیماری‌زا از بدن بیمار است. 

یکی از حکیمان زمان قاجار میان مردم

دوم، سنت طبی مندرج در متون قدیم است که بسیاری از روش‌های آن از نظر علم پزشکی مدرن مفید تشخیص داده شده است؛ مانند حجامت، زالو اندازی، رگ‌زنی و از این قبیل. ابزار طب سنتی که در بخش مردم‌شناسی به نمایش درآمده شامل شاخ‌های حجامت، کلبتین‌ها (انبرک‌های دندانپزشکی)، ابزارهای دعا درمانی، ترازوهای دقیق، قیچی‌ها، نیشترها، چاقو‌ها و کیف حکیم‌باشی است.

اوج شکوفایی پزشکی

شکوه تمدن ایرانی را می‌توان در لابه‌لای کتب خطی و رساله‌های دست‌نویس و اسناد به جای مانده از پیشینیان که در کتابخانه‌ و گنجینه‌های خطی وجود دارد، مشاهده کرد. با مروری بر این میراث عظیم در می‌یابیم که ایرانیان نه تنها به ترجمه‌ آثاری از زبان‌های یونانی و سریانی اقدام کردند بلکه با اتکا به اندیشه و تفکر ایرانی، تحول‌ بزرگی ‌ در علوم زمان به ویژه در علم طب به وجود آوردند. پیشینه شکوفایی علوم پزشکی در ایران پس از اسلام به قرن سوم و چهارم هجری قمری و مشخصا به دوران زندگی محمد بن زکریای رازی می‌رسد.

او در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم شروع به تألیف کتاب‌های مهمی با موضوع طب کرد. تعداد این تالیفات آنگونه که ابوریحان بیرونی گفته، بیش از ۵۶ کتاب بزرگ و کوچک است. از این میان، مهم‌ترین آنها، کتاب «الحاوی» است که دایره‌‍‍‌المعارف مفصلی در علم پزشکی محسوب می‌شود. دیگر کتاب مشهور او «المنصوری» یا «طب المنصوری» است که نسبت به کتاب «الحاوی» مختصرتر است و در ۱۰ جزء تالیف شده یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های این کتاب، زینت‌بخش غرفه نسخ خطی موزه‌ ملی تاریخ علوم پزشکی است. این نسخه که در سال ۴۸۴ هجری قمری کتابت شده، به خط نسخ کهن نگاشته شده است. کاغذ آن از نوع کاغذ سمرقندی و جلد آن نیز تیماج عنابی است.

‌مدرک فارغ‌التحصیلی ارسطو خان از دارالفنون

یکی از بخش‌های جالب توجه موزه تاریخ علوم پزشکی ایران، اسناد پزشکی موجود در غرفه‌ اسناد و نسخ خطی است که اسناد جالب توجهی از دوره معاصر را در برمی‌گیرد. برخی از این اسناد عبارتند از:‌ مجموعه‌ای از اسناد پزشکی متعلق به تشکیلات اولیه بهداشتی در ایران یا همان اداره صحیه عمومی با موضوعاتی همچون تعیین اطبای شهر‌های مختلف، اعلان‌های صحی در باب انواع بیماری‌ها، اعلان وزارت معارف در باب شرایط مجوز احداث مطب در تهران و آمار مرگ و میر بر اثر بیماری‌های مختلف در تهران. شاخص‌ترین اثر موجود در این بخش، دیپلم چهارخانه‌ای است متعلق به میرزا ارسطو خان که در فاصله سال‌های ۱۹۱۵ تا ۱۹۱۹ میلادی در مدرسه دارالفنون تحصیل می‌کرده است.

‌خورشید چشم‌پزشکی ایران

غرفه‌ چشم‌پزشکی موزه‌ ملی تاریخ علوم پزشکی شامل اسناد، ابزار کار و لوازم شخصی پروفسور محمدقلی شمس، بنیانگذار چشم پزشکی نوین در ایران است. وی متولد ۱۲۸۳ خورشیدی در تهران است. نخستین کار پروفسور شمس پس از اتمام تحصیلات در فرانسه و بازگشت به وطن، برپایی بخش چشم پزشکی ارتش در خیابان حافظ بود، سپس در زیر ساختمان مدرسه‌ دارالفنون چشم‌پزشکی مدارس را راه‌اندازی کرد. 

پروفسور شمس برای مبارزه با بیماری تراخم در جنوب ایران از انجمن چشم پزشکی جهانی تقاضای تعدادی پزشک کرد و توانست بیماران تراخمی را درمان و این بیماری را در مناطق جنوبی ایران کمابیش ریشه کن کند. از دیگر اقدامات ارزشمند او می‌توان به مواردی چون انجام اولین پیوند قرنیه در ایران (۱۳۱۳)، انجام پیوند صلبیه و پیوند توام صلبیه و قرنیه (۱۳۱۴)، دایر کردن انجمن چشم پزشکی ایران (۱۳۲۶)، احداث بیمارستان فارابی و انتشار مجله‌ انجمن چشم پزشکی ایران (۱۳۴۷ هـ‌.ش) اشاره کرد. پروفسور شمس در شهریور سال  ۱۳۷۵ در ۹۲ سالگی درگذشت.

‌وقتی پزشکی و دامپزشکی یکی بود!

در ایران و در دوره مادها و هخامنشیان (هزاره سوم تا ششم پیش از میلاد) اکثر موبدان و مغان دامپزشک بودند و این شغل بسیار شریف و بزرگ شمرده می‌شد. تعلیمات دامپزشکی جزو تعالیم دینی درآمده بود و فقط مغان و موبدان به آن دست می‌یافتند. در این دوران بنا بر شواهد و اسناد تاریخی پزشک انسان‌ها و دام‌ها یکی بود؛ یعنی پزشک، دامپزشک هم محسوب می‌شد! 

در ایران قدیم از مدارک متفرق چنین بر می‌آید که طاعون گاوی، سیاه‌ زخم، نوعی آنژین شدید، تورم حاد گوش میانی، کرم‌های روده‌ای و بسیاری از بیماری‌های دیگر حیوانی را می‌شناختند و آگاه به اعمال جراحی دامپزشکی یعنی خون‌گیری، داغ کردن، شکسته‌بندی، بیرون آوردن تومورها و دمل‌ها، تراشیدن سم، اصول نعلبندی و اصلاح دست و پا بودند و اگر به واسطه‌ عدم مهارت، موجب مرگ یا معیوب کردن ستور می‌شدند، باید غرامت می‌پرداختند.

نکته‌ مهم دیگر در دامپزشکی ایران، پیگیری بیماری‌های همه‌گیر دامی مخصوصا بیماری‌های اسب در طول تاریخ است، زیرا اسب مورد توجه فراوان ایرانیان بود و مسائلی مانند اندام‌شناسی اسب، پرورش و تربیت اسبان، شناخت سن از روی دندان‌ها، رنگ‌های مختلف اسب‌ها و تطابق آنها با خواص فیزیولوژیک به حدی مورد توجه پزشکان ایرانی بود که می‌شود گفت برخی اطلاعات آنها از اسب کمابیش با اطلاعات امروزی برابری می‌کرد. 

یکی از مهم‌ترین اسناد و مدارک  بخش دامپزشکی موزه، تصویری مربوط به آناتومی اسب است که حدود ۵۰۰ سال پیش نقاشی شده هرچند این تصویر از نظر علمی جزو اسناد از رده خارج است اما از نظر تاریخی و هنری جایگاه بالایی دارد.

‌انتقال دندانپزشکی از دکان سلمانی به مدرسه طب

این بخش از موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران شامل ابزارهای دندانپزشکی است که از سوی استادان و پزشکانی همچون دکتر اخلاقی، دکتر مصفا، دکتر یزدی، دکتر نواب، دکتر طاهرزاده و دکتر صدرعاملی به این موزه هدیه شده است.دندانپزشکی نیز مانند سایر شاخه‌های علم پزشکی پیشینه‌ای دور و دراز در ایران دارد اما این رشته به شکل امروزی از اواخر سده سیزدهم هجری شمسی در ایران پاگرفت. 

در واقع، تا سال ۱۲۹۰ شمسی وضع دندان‌سازی مانند وضع طبابت و دواسازی تابع هیچ قاعده و ضابطه‌ خاصی نبود؛ به طوری که برای درمان بیماری‌های دهان و دندان اعیان و اشراف همواره از دندانپزشکان خارجی استفاده می‌شد و درمان طبقات محروم اجتماع به عهده‌ سلمانی‌ و شاگرد زرگرها و عطارها بود! آنها نیز اغلب با روش‌های خاصی که داشتند، نسبت به کشیدن دندان‌ها یا گذاشتن روکش دندان مصنوعی اقدام می‌کردند و برای دردهای شدید و اورام دهانی، از داروهایی که عطارها تجویز می‌کردند، بهره می‌بردند.

تا اینکه در سال ۱۲۹۰ شمسی اشتغال به حرفه دندان‌سازی مانند طبابت موکول به تحصیل اجازه‌نامه‌ رسمی از وزارت معارف شد. از سال۱۲۹۷شمسی تعدادی از اطباء خارجی چون دکتر استپانیان (اهل ترکیه) و دکتر میلچارسکی(اهل لهستان) به استخدام اداره صحیه درآمدند و با موافقت وزارت معارف کلاس‌هایی را برای تربیت و آموزش دندان‌سازی تشکیل دادند، ولی در همین ایام که مصادف با تاسیس مدرسه‌ طب در دارالفنون بود، لزوم آموزش نکاتی از بیماری‌های دهان و دندان به محصلان مدرسه‌‌ طب ضروری تشخیص داده شد و دکتر لقمان‌‌الدوله ادهم، رئیس وقت مدرسه طب، دکتر محسن سیاح را مامور تدریس بیماری‌های دهان به شاگردان مدرسه طب کرد.

دکتر سیاح تحصیلات عالیه دندانپزشکی خود را در اروپا به اتمام رسانده و تازه به ایران بازگشته بود. بنابراین می‌توان او را  اولین دندانپزشک ایرانی دانست که صاحب تحصیلات آکادمیک در این رشته بود یا به عبارت دیگر، موسس و پدر دندانپزشکی نوین ایران به شمار می‌آمد. در سال ۱۳۰۹، مدرسه‌ دندان‌سازی وابسته به مدرسه‌ عالی طب دایر شد و در سال ۱۳۱۶ نیز دانشکده‌ دندانپزشکی دانشگاه تهران به عنوان اولین دانشکده‌ دندانپزشکی کشور تاسیس شد.

‌دواخانه نظامی

دواخانه نظامی از کهن‌ترین داروخانه‌های ایران است که توسط هادی‌خان سرتیپ برای استفاده وزارت جنگ تاسیس شد و کلیه لوازم آن را از کشور اتریش خریداری کردند. پس از فوت هادی‌خان، خواهرزاده او – عبدالحسین‌خان نظامی – مسئولیت داروخانه را بر عهده گرفت و چندی بعد این داروخانه بابت طلب عبدالحسین‌خان از ارتش به او واگذار شد. 

پس از فوت عبدالحسین خان در سال ۱۳۱۹ فرزند او دکتر امیر هوشنگ نظامی که  استاد برجسته دانشکده‌های پزشکی و داروسازی دانشگاه تهران بود، عهده‌دار اداره داروخانه پدرش شد. این داروخانه قدیمی در سال ۱۳۶۷ تعطیل شد و پس از فوت دکتر امیر هوشنگ نظامی در سال ۱۳۷۱ به دانشکده داروسازی دانشگاه تهران انتقال پیدا کرد.

آنگاه در سال ۱۳۸۱ با تلاش و پیگیری خانم دکتر زرین دخت شرقی، همسر دکتر نظامی، داروخانه به همراه تجهیزات و اسناد مربوطه به موزه ملی تاریخ علوم پزشکی اهدا شد. مسئولان موزه نیز  با استفاده از عکس‌های قدیمی و با هزینه خانم دکتر شرقی، داروخانه نظامی را به صورت اصلی و اولیه خود بازسازی کردند. داروخانه نظامی پس از بازسازی در دوازدهم شهریور ۱۳۸۲ افتتاح شد. 

تجهیزات به نمایش درآمده در این داروخانه عبارت است از دستگاه شیشه پرکن، دستگاه شربت‌سازی، دستگاه صافی، همزن، دستگاه حب بر، دستگاه عصاره‌گیر، ترازو، هاون چینی، دستگاه تقطیر، ظروف آزمایشگاهی،‌ دستگاه پرس برای تهیه کاشه، دستگاه آلبومین متر، قالب قرص زنی، سرنگ شیشه‌ای مدرج، آتش‌گردان، چراغ الکلی، ساکشن دستی، ظروف دو جداره برای حرارت غیر مستقیم، قالب شیاف، قالب قرص، دستگاه مهر برجسته وکلیشه‌های قدیمی مورد استفاده در داروخانه.

شعبه موزه ملی ایران در موزه تاریخ پزشکی

این بخش با کمک و پشتیبانی موزه ملی ایران در همان سال‌های اولیه تاسیس موزه تاریخ علوم پزشکی راه‌اندازی شد و شامل ۱۶۳ اثر با موضوع پزشکی است. این اشیا شامل سفال‌ها، شیشه‌ها و مفرغ‌هایی است که دارای مصارف پزشکی بوده‌اند و سالیان سال در مخزن موزه ملی ایران نگهداری می‌شدند.

پرتره ابن سینا

سپس با تفاهمنامه مشترکی که بین موزه ملی و موزه تاریخ پزشکی به امضا رسید، به صورت امانی در اختیار موزه ملی تاریخ علوم پزشکی قرار گرفتند تا نمایش‌دهنده پیشینه و سیر تحول پزشکی ایران در روزگاران کهن باشند.