دانستنی‌هایی درباره آسمان بالای سر ما

ترجمه و تدوین : لنا عباسی بروجنی

اگر به ستارگان درخشان آسمان علاقه دارید، می‌دانید که صورتهای فلکی چه هستند و احتمالاً چندتا از آنها را هم خودتان در آسمان تشخیص می‌دهید. اما اصلاً صورت‌های فلکی از کجا آمده اند؟ و یا اینکه برای چه و با چه هدفی به وجود آمده‌اند؟ جالب است بدانید که این صورتهای فلکی که امروزه در آسمان شب دیده می‌شوند میراثی از یونانیان باستان هستند.

شعر پدیده سروده اراتوس شاعر یونانی قدیمی ترین مدرک موجود در این زمینه است. دانشمندان از روی این شعر اطلاعات زیادی در باره تاریخچه صورتهای فلکی به دست آورده اند. مثلاً از روی قدمتش مشخص کرده اند که صورتهای فلکی قبل از سال ۲۷۰ قبل از میلاد به وجود آمده اند. همچنین با مرور صورتهای فلکی نامبرده شده در این شعر، متوجه شدند که به هیچ صورت فلکی که نزدیک قطب جنوب به آسمان باشد اشاره ای نشده و در واقع قسمتی از آسمان خالی مانده است. آنها از روی این مطلب نتیجه گرفته اند که این ناحیه خالی همیشه زیر افق ادعاکنندگان صورتهای فلکی بوده و به همین دلیل، دیده نمی‌شده است و از این روی اندازه ناحیه عرض جغرافیایی مکان زندگی آنها را در حدود ۳۶ درجه شمالی، تخمین زده اند. یعنی عرض جغرافیایی مکان زندگی قوم های باستانی بابلی و سومری در جنوب یونان و شمال مصر!

می‌دانید که مرکز این ناحیه باید قطب جنوب آسمان باشد اما چنین نیست. فکر می‌کنید چرا؟ نمی‌دانم با حرکت تقدیمی زمین آشنا هستید یا نه؟ در هر صورت، به خاطر این حرکت، به مرور زمان قطب‌های آسمان جابجا می‌شوند و به این ترتیب مسلماً از گذشته تا به امروز جای قطب جنوب آسمان عوض شده است و در زمان ابداع صورتهای فلکی قطب جنوب آسمان نقطه دیگری بوده است. ستاره شناسان با در نظر گرفتن این مطل و مشخص کردن زمانی که قطب جنوب آسمان منطبق بر مرکز این ناحیه خالی بوده، عمر صورتهای فلکی را در حدود ۴۰۰۰ سال تخمین زده اند. یعنی در حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح صورتهای فلکی شکل گرفته اند. درست همزمان با بابلی‌ها و سومری‌ها. پس به نظر می‌رسد که بابلی ها و سومری ها صورتهای فلکی را به وجود آورده اند. و سپس آنها را به نحوی به یونانیان منتقل کرده اند و یونانیان اولین سندهای مکتوب را در این باره به جا گذاشته اند. البته هنوز به طور قطع مشخص نیست که صورتهای فلکی کجا، کسی، و یا از سوی چه کسی شکل گرفته اند. و هنوز این سؤال بی‌پاسخ است که صورتهای فلکی برای چه به وجود آمده اند؟

ستارگان در گذشته همواره یاری دهنده انسانها در زندگی روزمره شان بوده اند. مثلاً از روی دیده شدن یا دیده نشدن ستارگان خاصی به تغییرات فصلها پی می‌برده اند و زمان کاشت و برداشت محصولشان را تعیین می‌کرده اند. و یا از روی ستارگان جهت ها را تشخیص می‌داده اند. با توجه به این موضوع، شاید برای آنکه از تقویم اسمانی‌شان راحت تر استفاده کنند، ستاره های پرنورتر را به هم وصل می‌کرده اند و از آنها شکلهای آسان و قابل تشخیصی به نام صورتهای فلکی به وجود آورده اند. البته برخی از صورتهای فلکی احتمالاً نماد موجودات مورد علاقه و قهرمانان اسطوره ای اقوام باستانی هستند.

و اما درباره صورتهای فلکی در آسمان شب، در سال ۱۵۰ میلادی بطلمیوس دانشمند یونانی کتابی در باره دانش نجوم یونان نوشت که ما آن را با نام عربی‌اش ، المجسطی می‌شناسیم. در این کتاب به ۱۰۲۲ ستاره اشاره شده که به صورت ۴۸ صورت فلکی ارائه شده اند. رد واقع همین ۴۸ صورت فلکی پایه صورتهای فلکی کنونی شدند و طی سالهای دیگر ستاره شناسان به آنها صورتهای دیگری اضافه کردند. تا فاصله میان صورتهای فلکی بطلمیوس و قسمت خالی آسمان جنوبی را پر کنند. البته در این میان گروهی هم برای تملق‌گویی پادشاهان زمان شان و غیره صورتهای فلکی جدیدی به شیوه خود ساختند که تعداد بسیار کمی از آنها بیشتر از مبتکران‌شان دوام آوردند.

و اما سرانجام رد سال ۱۹۲۲ میلادی انجمن بین المللی نجوم رسماً ۸۸ صورت فلکی کنونی را تصویب و بعدها مرز میان آنها را مشخص کرد و به مرور صورتهای فلکی جدا زا شکل شان نماینده منطقه های مشخصی از آسمان شدند.